یکی از نکات بسیار جالب در دیوان شمس، آن است که معشوق/ خدا پیوسته با صفتِ «مکر و جادوگری» توصیف میشود؛ به عبارتِ دیگر، خدا از نظرِ مولوی موجودی مکّار و فریبنده است. اگرچه در نزدِ صوفیان و عارفانِ پیش از مولانا نیز بارها با چنین تصویری از خدا برخورد میکنیم، امّا به نظر میرسد که مولانا بسیار بیشتر از دیگر عارفان، خدا را با این دو صفت توصیف کرده است.
بدون تردید علّت توصیف کردنِ خدا با چنین صفاتی، برخی از آیات قرآن کریم هستند که خدا را با صفت «ماکِر» (= مکر کننده و فریبکار) ستودهاند. در قرآن کریم شش بار از «مکرِ خدا» سخن به میان آمده است و خدا دو بار با صفت «ماکِر» توصیف شده است؛ برای نمونه به قرآن کریم (سورۀ آل عمران، آیۀ 54 // سورۀ رعد، آیۀ 42 // سورۀ نمل، آیۀ 50 // سورۀ انفال، آیۀ 30 // سورۀ اعراف، آیۀ 59) نگاه کنید.
از این آیات میتوان دریافت که خدا بر همۀ مکرهای انسانها آگاهی دارد و هیچکس نمیتواند او را فریب بدهد. به نظر میرسد که مکرِ خدا در قرآن کریم، بیشتر در بافتِ اجتماعی و سیاسی معنا مییابد و در برابرِ دشمنانی که به زیرکی و داناییِ خود مغرورند، مطرح میشود، امّا عارفانِ مسلمان، از جمله مولانا، مکرِ خدا را در بافتی عاشقانه و عارفانه مطرح کردهاند. در اینجا مکرِ خدا در برابرِ دوستانِ خدا؛ یعنی عارفان تحقّق مییابد و خدا به شکلِ معشوقی مکّار و فریبکار آشکار میشود.
به نظر میرسد که غیر از آیاتِ قرآن دربارۀ مکّار بودنِ خدا، شخصیتِ شمسِ تبریزی نیز در گسترشِ این اندیشه در آثار مولانا، تأثیر فراوانی داشته است. از مطالعۀ مقالات شمس میتوان دریافت که شمس معشوقی بسیار دانا و زیرک بوده است و پیوسته دوستان خود را غافلگیر میکرده و دوستیِ آنها را به شکلهای گوناگون میسنجیده و میآزموده است. حاصلِ آن آیاتِ قرآنی دربارۀ مکّار بودنِ خداوند و ویژگیهای شخصیتیِ شمس تبریزی، چیزی جز این نیست که خدا از نظر مولانا موجودی مکّار باشد.
بررسی همۀ سخنانِ مولانا دربارۀ مکر خدا به مجالی فراخ نیاز دارد، امّا در اینجا به اختصار تمام میگوییم که به نظر میرسد که مکرِ خدا در نظرِ مولانا ناظر به چند نکتۀ مهم است:
1) خدا در نهایتِ دانایی است؛ لذا هیچکس نمیتواند او را بفریبد؛ بنابراین در برابر چنین خدایی باید از همۀ زیرکیهای بارِد و داناییهای روباهصفتانه دست برداشت و تنها با سادگی و صداقت و خلوص با او روبهرو شد.
2) یکی از جلوههای مکرِ خدا این است که او جهان را به گونهای آفریده است که آنگونه که به نظر میرسد، نیست؛ یعنی خداوند «آفریدگارِ سرای فریب» است و این جهان را به گونهای آفریده است که در آن، سویههای ظاهریِ پدیدهها غالباً گمراهکننده و راهزن هستند؛ ازاینرو نباید به حواسِ ظاهربینِ خود اعتماد کنیم و پیوسته باید از خداوند بخواهیم که با لطفِ خود واقعیتها را به ما نشان دهد.
3) خدا مکّار است و هیچکس از نقشههای او خبر ندارد؛ بنابراین هر لحظه ممکن است که خدا ورق را برگردانَد و جای مؤمن و فاسق را با هم عوض کند. کسی که از مکرِ خدا آگاه باشد، هیچگاه به فضل و دانش و عبادتِ خود فریفته نمیشود و همواره فروتن و ترسان باقی میماند.
۴) مکّار بودنِ خدا باعث میشود که او موجودی غیر قابل پیشبینی باشد و هر لحظه ممکن است که ما را غافلگیر کند. همین نکته باعث میشود که ما هیچگاه کاملاً امیدوار نباشیم و هیچوقت هم کاملاً ناامید نشویم؛ مکر خدا ما را در جایی میان بیم و امید قرار میدهد.
5) خدا معشوقی مکّار است؛ ازاینرو برای سنجشِ صبر و تسلیم و وفاداری و ازخودگذشتگیِ عاشق، از شیوههای بسیار بدیع و شگرفی استفاده میکند. عاشقی که این نکته را دریابد، همیشه خود را آماده نگاه میدارد و با چشمانی باز و در عین حال با فروتنی و افتادگیِ کامل به او عشق میورزد.
به نظر میرسد که نشانههای آزمندی را بیش از هر عضوی در «چشم» شخصِ آزمند میتوان دید. شخصِ حریص، به تعبیرِ مولانا «گداچشم» است؛ یعنی چشمهای او، پیوسته از مطلوبی به مطلوبی دیگر میغلطد و هیچگاه آرام و قرار نمییابد. انسانِ حریص گویی با چشمانش همه چیز را میخورد و هرگز از بلعیدن و فروخوردنِ جهان بازنمیایستد. چنین کسی ممکن است ثروتمندترین انسان دنیا باشد، اما چشمهایش گرسنه است:
هركه دور از دعوتِ رحمان بُوَد او «گداچشم» است، اگر سلطان بُوَد (همان، دفتر دوم، بيت 588)
به نظرِ مولانا سه چیز میتواند این گداچشمیِ انسان را از بین ببرد و او را سیر و راضی کند:
1) قناعت: قناعت یعنی به «داراییِ ضروری و لازم» راضی بودن و شعلۀ افزونخواهی و زیادهطلبی را در خود پایین کشیدن. باید به این نکتۀ مهم توجه داشت که ما انسانها برای خوشبختی به داراییِ کمی نیاز داریم، ولی با کمال دریغ، همۀ عمر و زندگی خود را صرفِ جمع کردنِ وسایل زندگی میکنیم؛ وسایلی که غالباً باری زائد بر گردۀ ما هستند و معمولاً از آنها طرفی نمیبندیم. شخصِ قانع به آنچه که دارد، خشنود است و بیهوده سر در پیِ تکلف و تجمل نمیگذارد؛ به این ترتیب میتوان گفت که قناعت کوزۀ چشمِ آدمی را سیر و پُر میکند:
کوزۀ چشمِ حریصان پُر نشد تا صدف قانع نشد، پر دُر نشد (مثنوی، د 1/ 21)
2) ایمان به خداوند: به نظرِ مولانا ايمان غذايی بسيار سيركننده است و كسی كه از اين نعمت بزرگ بهرهمند باشد، با اندك غذايي سير ميشود و همواره بانشاط و نيرومند است. به دیگر سخن، ایمان، نه تنها غذای روح است، بلکه معدۀ انسان را نیز آرام ميسازد و چشم او را سير ميكند. مولوی در مثنوی، داستانِ مردِ کافرِ بسیار فربهی را برای ما بازمیگوید که بسیار شکمباره و سیریناپذیر بود. این مرد پس از ایمان آوردن به خدا، با اندک غذایی سیر شد. مولانا، در این داستان زیبا، ضمن اشاره به سخن پیامبر که فرمودند: «کافر با هفت معده غذا میخورد و مؤمن با نیم معده»، میگوید:
ذاتِ ايمان نعمت و لوتى است هول اى قناعت كرده از ايمان به قول (همان، د 5/ 287)
مولانا در جاهای دیگر از «نور» به عنوان غذای اصلیِ انسان یاد میکند و خود را «نورخوار» میداند، نه «گوشتخوار». به نظرِ او «نور» بیش از «کله پاچه» به انسان نیرو و نشاط میدهد:
من سر نخورم که سر گران است پاچه نخورم که استخوان است بریان نخورم که هم زیان است من نور خورم که قوتِ جان است (کلیات شمس، چاپ استاد فروزانفر، غزل 372)
3) عشق: یکی از مهمترین ویژگیهای عشقِ راستین این است که چشم انسان را سیر میکند. اگر کسی به معشوق خود رسیده است و همچنان چشمانش گرسنه و گدا هستند، باید مطمئن باشد که یا عشقِ او ناقص است، یا معشوقِ او ناتمام. عشقِ راستین چشمانِ عاشق را «بلندهمت» میکند و همۀ جاذبههای دنیا را در نظر او سرد و بیفروغ میسازد:
چون تو را ديدم، خود، اى روحُ الْبِلاد مِهْرِ اين خورشيد از چشمم فتاد گشت عالىهمّت از تو چشمِ من جز به خوارى ننْگرد اندر چمن (مثنوی، د 6/ 1087-1086)
مولانا در غزلِ معروفِ «مُرده بدم، زنده شدم» به ما میگوید که بر اثرِ «دولتِ عشق» چشمانش سیر شدهاند:
دیدۀ سیر است مرا، جان دلیر است مرا زَهرۀ شیر است مرا، زُهرۀ تابنده شدم (کلّیّات شمس، غزل 1393)
و سرانجام اینکه اگر چشمانِ کسی با قناعت، یا ایمان، یا عشق سیر نشوند، به نظرِ سعدی شیرینسخن «خاکِ گور» لاجرم آنها را پُر خواهد کرد:
آن شنیدستی که در اقصای گور بارسالاری بیفتاد از ستور گفت: چشمِ تنگِ دنیادوست را یا قناعت پُر کند، یا خاک گور (کلیات سعدی، چاپ استاد مظاهر مصفا، ص 71)
با توجه به افزایش روز افزون منابع مجازی در مورد عرفان به ویژه درباره شاعر بزرگ ایرانی مولانا جلال الدین مشهور به مولوی و بیان مطالب غیر کارشناسی درشبکه های مجازی، برآن شدیم تا با استفاده از سخنان اساتید مطرح عرفان و مولوی شناسان با اطمینان از صحت مطالب و منابع چکیده ای از شرح حکایات مثنوی، فیه ومافیه، ابیات دیوان شمس و فایلهای سخنرانی در این خصوص و سایر عرفا را در اختیار علاقمندان قرار دهیم.